Stress và bệnh tim mạch

KỲ I: Cơ thể chúng ta đáp ứng với stress như thế nào?
Gần đây stress (căng thẳng tâm lý) được đề cập đến rất nhiều trong lĩnh vực sức khỏe nhưng người ta nói nhiều đến tác hại chung chung và đưa những lời khuyên cũng rất chung chung, kiểu như: phải lạc quan trước điều buồn đau, phải ăn uống đầy đủ và tập luyện thể thao... Đây là những điều cần thiết cho sức khỏe song không dễ dàng thực hiện với người stress. Tuy nhiên đọc xong bài viết này bạn biết sẽ làm gì ngay từ hôm nay để có thể vượt qua những cú sốc, nếu có một ngày chúng xảy ra trong cuộc đời bạn.
Nguyên nhân gây ra hiện tượng stress rất khác nhau song phản ứng của cơ thể đối với chúng lại giống nhau. Vì thế cần có được những hiểu biết cần thiết về mỗi giai đoạn để có cách đối phó với stress tích cực và thành công.

Stress có tác động lớn đến hoạt động của hệ tim mạch.

Giai đoạn báo động Các hoạt động tâm lý được tăng cường, đặc biệt là quá trình tập trung chú ý, ghi nhớ và tư duy. Các chức năng sinh lý của cơ thể, đặc biệt là hệ thần kinh giao cảm tăng cường hoạt động, làm tăng huyết áp, nhịp tim, nhịp thở và trương lực cơ bắp... khi cá thể tiếp xúc với các yếu tố gây stress. Giai đoạn này xảy ra nhanh từ vài phút đến vài giờ. Bệnh nhân có thể chết trong giai đoạn này nếu yếu tố gây stress quá mạnh, quá phức tạp. Nếu vượt qua được, các phản ứng ban đầu chuyển sang giai đoạn thích nghi.
Giai đoạn thích nghi
Đây là giai đoạn sức đề kháng của cơ thể tăng lên, con người có thể làm chủ tình huống stress. Nếu khả năng thích ứng cao, các chức năng tâm sinh lý của cơ thể được phục hồi. Ngược lại, quá trình phục hồi sẽ không xảy ra và cơ thể chuyển sang giai đoạn kiệt quệ.
Giai đoạn kiệt quệ
Phản ứng với stress trở thành bệnh lý khi tình huống tress bất ngờ, dữ dội vượt quá khả năng thích nghi của cơ thể. Trong giai đoạn này các biến đổi tâm sinh lý tập trung ở giai đoạn báo động xuất hiện trở lại.
Về lâm sàng, phản ứng với stress cấp tính làm người bệnh hưng phấn quá mức cả về tâm lý lẫn cơ thể với các biểu hiện: tăng trương lực cơ làm cho nét mặt căng thẳng, cử chỉ cứng nhắc, có cảm giác đau bên trong cơ thể; rối loạn thần kinh thực vật như nhịp tim nhanh, có cơn đau vùng trước tim, huyết áp tăng, khó thở, ngất xỉu, vã mồ hôi, nhức đầu, đau nhiều nơi, nhất là các cơ bắp. Bệnh nhân tăng cảm giác, nhất là thính giác, vì vậy tiếng động bình thường cũng trở nên khó chịu, dễ nổi cáu, bất an, kích động, rối loạn hành vi...
Mỗi người có một cách đáp ứng khác nhau
Sự đáp ứng sinh lý này tùy thuộc vào sự nhận biết của đương sự về các kích thích có hại và việc người đó có diễn giải các kích thích này là có tính đe doạ hoặc có hại cho họ hay không, cũng như phụ thuộc vào khả năng tiên đoán và kiểm soát các sự kiện có hại.
Tiên đoán được một sự kiện có hại xảy ra vào lúc nào thì tốt hơn là không có thông tin gì về sự kiện này. Một sự kiện đe dọa sẽ ít gây ra những hậu quả tai hại nếu chúng ta dự đoán được khi nào nó sẽ xảy ra, nếu chúng ta có thể làm được một việc gì đó trước sự kiện ấy và nếu chúng ta nhận được những phản hồi về hiệu quả của hành động ấy. Tầm quan trọng của khả năng tiên đoán và kiểm soát cũng được thấy trong các đáp ứng của con người đối với những tác nhân gây stress.

Đo điện tim là một biện pháp xác định bệnh tim mạch.

Sự nhận thức về khả năng kiểm soát có ảnh hưởng lên sự tác động của stress Các sự kiện cũng không có tính gây stress như nhau ở tất cả mọi người. Mức độ stress phụ thuộc vào ý nghĩa của sự kiện và những tiềm năng sẵn có của mỗi người cũng như những kỹ năng và tiềm năng sẵn có của mỗi người trong việc ứng phó với sự kiện.
Khi một sự kiện được nhận định là lành tính, những cảm xúc tích cực như vui vẻ, yêu thương, hạnh phúc, phấn khởi, thanh thản sẽ diễn ra nơi đương sự. Nếu sự kiện được đánh giá là tiêu cực, những cảm xúc như lo âu, sợ hãi, tội lỗi, thất vọng hoặc trầm uất sẽ xuất hiện. Những sự kiện, stress tích cực có tính tăng cường sức khoẻ. Trong khi cả việc nhận định sự kiện là tiêu cực cũng như việc xem xét các khả năng ứng phó là không đầy đủ và không hiệu quả đều là những yếu tố cần có để làm stress xuất hiện.
Chúng ta càng đầu tư nhiều vào một mục đích hoặc một hoạt động nào đó, thì stress sẽ càng nặng nề khi mục đích đó, hoạt động đó bị đe doạ. Ngược lại, ý thức về khả năng kiểm soát sự kiện sẽ làm giảm stress và thiếu điều này sẽ làm tăng stress. Sự nhận thức về khả năng kiểm soát có ảnh hưởng lên sự tác động của stress đối với mỗi người. Stress càng gia tăng khi người đó cảm thấy hành vi và kết quả không liên quan với nhau.
Thời gian và tần số xuất hiện các tác nhân gây stress cũng được xem là có vai trò trung tâm trong việc xác định những hậu quả tiêu cực của stress đối với sức khoẻ. Yếu tố nhân cách đóng vai trò quan trọng trong cách ứng phó với stress của từng cá nhân. Khi đối đầu với một sự kiện gây stress, con người sẽ cố gắng "hoá giải" sự nguy hại và phòng tránh sự đe doạ bằng những hành động thuộc về nhận thức và hành vi nhằm chế ngự những đòi hỏi của sự kiện được nhận định là có tính gây stress. Mỗi người sẽ lựa chọn hoặc thích nghi để phù hợp tốt hơn với môi trường hoặc thay đổi môi trường để thích hợp với nhu cầu bản thân của mình. Một kiểu cách đáp ứng cũng phải có sẵn trong "vốn sống" của mỗi người, đó chính là bản lĩnh được sử dụng để ứng phó với các tác nhân gây stress.

PGS.TS. Nguyễn Quang Tuấn